Ορμόνες και διαταραχές της υπόφυσης
H υπόφυση είναι ένα μικρό όργανο με μεγάλη σημασία για το μεταβολισμό. Διαταραχές του αδένα της υπόφυσης μπορεί να προκαλέσουν σοβαρές ενδοκρινικές διαταραχές και έντονα συμπτώματα.
Η υπόφυση είναι έχει μέγεθος περίπου όσο ένα κεράσι και ζυγίζει περίπου ένα γραμμάριο. Βρίσκεται περίπου στο ίδιο επίπεδο με τη μύτη σε μια κοιλότητα των οστών, που αναφέρεται ανατομικά με τον όρο τουρκικό εφίππιο.
Η υπόφυση είναι κατασκευασμένη από δύο τμήματα, το πρόσθιο λοβό της υπόφυσης (HVL) και τον οπίσθιο λοβό (HHL), τα οποία συνδέονται μέσω του μίσχου της υπόφυσης με τον εγκέφαλο. Οι δύο λοβοί είναι εντελώς διαφορετικοί, τόσο ως προς τη δομή και τη λειτουργία τους.
Η πρόσθια υπόφυση είναι ακόμη ένας αδένας
Η πρόσθια υπόφυση μπορεί να θεωρηθεί ως ένας ανεξάρτητος αδένας του σώματος, γι αυτό το λόγο ονομάζεται και αδενοϋπόφυση. Εδώ παράγονται πολλές από τις ορμόνες που είναι ζωτικής σημασίας για τη λειτουργία του οργανισμού και στη συνέχεια, απελευθερώνονται στην κυκλοφορία του αίματος. Αυτές είναι οι εξής:
- GH (αυξητική ορμόνη): προωθεί, μεταξύ άλλων, την ανάπτυξη των οστών και των οργάνων πριν από την εφηβεία
- ACTH (Αδρενοκορτικοτρόπος ορμόνη): διεγείρει τον φλοιό των επινεφριδίων να παράγει κορτιζόλη
- FSH (ωοθυλακιοτρόπος ορμόνη): διεγείρει την ωρίμανση των ωοθυλακίων στη γυναίκα και την παραγωγή του σπέρματος στον άνδρα
- LH (ωχρινοτρόπος ορμόνη): παίζει ένα σημαντικό ρόλο μαζί με την FSH στη ρύθμιση του εμμηνορροϊκού κύκλου
- Προλακτίνη: διεγείρει την ανάπτυξη του μαστικού αδένα και την παραγωγή του μητρικού γάλακτος στη γαλουχία
- TSH (θυρεοειδοτρόπος ορμόνη): διεγείρει τη λειτουργία του θυρεοειδούς αδένα και την παραγωγή Τ3 και Τ4
Η οπίσθια υπόφυση είναι ένα τμήμα του εγκεφάλου, παράγει όμως και ορμόνες
Η οπίσθια υπόφυση μπορεί να θεωρηθεί ως μια εγκόλπωση του εγκεφάλου και ως εκ τούτου καλείται επίσης και νευροϋπόφυση. Είναι μέρος του μεγαλύτερου “κέντρου ελέγχου” την ορμονικής ισορροπίας, του υποθαλάμου. Ο υποθάλαμος είναι μια περιοχή του εγκεφάλου στην οποία σχηματίζεται μια ποικιλία ορμονών. Στην οπίσθια υπόφυση αποθηκεύονται και απελευθερώνονται, σε περίπτωση ανάγκης, ορμόνες του υποθαλάμου που είναι σημαντικές για λειτουργίες όπως η αναπνοή, η πρόσληψη τροφής, η ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματος. Στην ίδια τη νευροϋπόφυση παράγονται επίσης ορμόνες, οι πιο σημαντικές είναι:
- Οξυτοκίνη: ενεργοποιεί κατά τον τοκετό τις συσπάσεις της μήτρας, διεγείρει την έκκριση του γάλακτος στη μητέρα
- ADH ή βαζοπρεσίνη ή αντιδιουρητική ορμόνη: ρυθμίζει μέσω της νεφρικής λειτουργίας, τον όγκο υγρών του σώματος
Περίπλοκοι μηχανισμοί ελέγχουν την ορμονική ισορροπία
Ο υποθαλάμος και η υπόφυση σχηματίζουν μια λειτουργική μονάδα. Η υπόφυση μπορεί να θεωρηθεί ως «εκτελεστικό όργανο» του υποθαλάμου. Σε αυτά τα όργανα σχηματίζονται οι βασικές ορμόνες που προκαλούν την απελευθέρωση άλλων ορμονών από άλλους αδένες και τα όργανα στα οποία κάθε φορά απεθύνονται.
Για να διατηρηθούν τα επίπεδα ορμονών σε μια ισορροπία, υπάρχουν πολύπλοκοι μηχανισμοί ελέγχου. Όπως λειτουργεί ο θερμοστάτης ενός καλοριφέρ, για παράδειγμα, μπορεί ανάλογα με τη συγκέντρωση μιας συγκεκριμένου ορμόνης στην κυκλοφορία (συγκρίσιμα με τη θερμοκρασία ενός δωματίου), να ανασταλεί ή να διεγερθεί η λειτουργία της υπόφυσης ή του υποθαλάμου.
Διαταραχές του αδένα της υπόφυσης μπορεί να διαταράξουν την ορμονική ισορροπία
Μεταξύ των νόσων που μπορεί να πλήξουν του αδένα της υπόφυσης, διαδραματίζουν οι όγκοι το σημαντικότερο ρόλο. Αλλά ακόμη και φλεγμονές ή ανωμαλίες στην ανάπτυξη του οργάνου μπορεί να εμφανιστούν και να επηρεάσουν τη λειτουργία του.
Οι όγκοι που προκύπτουν από τα κύτταρα του αδένα της υπόφυσης (αδενώματα της υπόφυσης) είναι συνήθως καλοήθεις, δηλαδή δε σχηματίζουν δευτερογενείς όγκους (μεταστάσεις). Διακρίνουμε αυτούς τους όγκους της υπόφυσης σε λειτουργικούς, δηλαδή ορμονικά – ενεργούς και μη λειτουργικούς όγκους, ανάλογα με το ο όγκος απελευθερώνει ορμόνες ή όχι.
Ορμονικά ενεργοί όγκοι της υπόφυσης
Στην περίπτωση την λειτουργικά ενεργών όγκων παράγονται ορμόνες υπερβολικά και ανεξέλεγκτα. Ανάλογα με την ορμόνη που υπερπαράγεται εμφανίζονται πολύ διαφορετικά συμπτώματα. Παραδείγματα είναι:
Η υπερπαραγωγή της αυξητικής ορμόνης προκαλεί για παράδειγμα τη νόσο που ονομάζεται μεγαλακρία ή ακρομεγαλία χέρια, λόγω της προκαλούμενης μεγέθυνσης των ποδιών και των χεριών.
Υπερπαραγωγή της ACTH οδηγεί σε αυξημένη διέγερση του φλοιού των επινεφριδίων με αυξημένη έκκριση κορτιζόλης. H νόσος ονομάζεται νόσος του Cushing. Τα συμπτώματα είναι η αύξηση του σωματικού βάρους με ιδιάζουσα κατανομή και συσσώρευση λίπους στον αυχένα, το κορμό και την κοιλιακή χώρα. Χαρακτηριστικό του συνδρόμου είναι και το πανσεληνοειδές πρόσωπο, που οφείλεται σε συσσώρευση λίπους στην περιοχή του προσώπου.
Τα προλακτινώματα είναι οι πιο συχνοί καλοήθεις όγκοι της υπόφυσης.
Μη λειτουργικοί όγκοι της υπόφυσης
Ωστόσο, οι όγκοι της υπόφυσης, οι οποίοι δεν απελευθερώνουν ορμόνες μπορεί επίσης να οδηγήσουν σε σοβαρά συμπτώματα. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι ο όγκος μέσω της ανάπτυξης του ασκεί πίεση στους παρακείμενες ιστούς του εγκεφάλου και με αυτόν τον τρόπο μπορεί να γίνει επιβλαβής για σημαντικές εγκεφαλικές δομές.
Σε κίνδυνο είναι ιδιαίτερα το οπτικό νεύρο, το οποίο πορεύεται κοντά στην υπόφυση. Ένας τραυματισμός του νεύρου μπορεί να οδηγήσει σε απώλεια οπτικού πεδίου, ακόμα και τύφλωση. Επίσης από τον όγκο μπορεί να επηρεάζονται άλλα τμήματα της ίδιας της υπόφυσης με αποτέλεσμα τη δυσλειτουργία της. Μπορεί για παράδειγμα να επηρρεαστεί η δυνατότητα της υπόφυσης να παράγει όλες ή ορισμένες από τις παραπάνω ορμόνες (υποϋποφυσισμός), με τα αντίστοιχα κάθε φορά συμπτώματα.